Ratovi, izbor Trumpa, jačanje desnice, novi šef NATO-a i krize u članicama EU

Eskalacija sukoba

Rat Rusije i Ukrajine, kojoj pomažu članice NATO-a i EU, eskalirao je uoči promjene vlasti u Washingtonu, što je podstaklo strahovanja da bi mogao da preraste u nuklearni sukob. Rusija je rasporedila na frontu 10.000 sjevernokorejskih vojnika, što je bio povod da odlazeći američki predsjednik Joe Biden, a zatim i vlada u Londonu, dozvole Kijevu da koristi njihove rakete dugog dometa za napade na rusku teritoriju. Kremlj je odgovorio revizijom nuklearne doktrine - snižavanjem praga za upotrebu nuklearnog oružja te ispaljivanjem novog hipersoničnog projektila Orešnik.

 

Povratak Trumpa

Republikanac Donald Trump uspio je drugi put pobijediti na predsjedničkim izborima u SAD-u uprkos strahovanjima da će ishod imati ozbiljne posljedice po američku demokratiju te globalnu sigurnosnu dinamiku, posebno u Evropi i Indo-Pacifiku.

Prvi bivši predsjednik osuđen za krivično djelo, preživio je dva atentata. Obećao je da će brzo zaustaviti ratove u Ukrajini i na Bliskom istoku, ne precizirajući kako. Najavio je protjerivanje migranata i smanjenje federalne vlade i zaprijetio visokim carinama EU i Kini. Odabirom najbližih saradnika šokirao je javnost.

 

Žarišta na Bliskom istoku

Ratovi koje Izrael vodi protiv palestinskog Hamasa u Pojasu Gaze i proiranskog Hezbollaha u Libanu intenzivirani su tokom 2024, a u nekoliko navrata u sukob se nakratko uključio i Iran. Broj poginulih Palestinaca premašio je 45.000, raseljena je većina stanovnika i razoreni veliki dijelovi teritorije. Međunarodni krivični sud je u novembru izdao nalog za hapšenje premijera Izraela Benjamina Netanyahua i saradnike zbog sumnji za zločine protiv čovječnosti. U Libanu je primirje stupilo krajem novembra dok rastu zebnje od većeg rata na Bliskom istoku.

 

Ubijeno 145 novinara

Organizacija Reporteri bez granica (RSF) objavila je da je izraelska vojska odgovorna za svaku treću smrt novinara širom svijeta ove godine. RSF je objavio izvještaj za 2024. o položaju novinara širom svijeta. Prema izvještaju, 2024. je privedeno 550 novinara, 55 je zatvoreno, a 95 se vodi kao nestalo.

U Gazi je od oktobra 2023. ubijeno 145 novinara, a RSF navodi da ima dokaze da su desetine u Gazi i Libanu bile meta zbog posla kojim se bave. Mnogim stranim novinarima zabranjen je ulazak u Pojas Gaze.

 

Kraj Assadovog režima

Poslije više od pet decenija vladavine Sirijom, dinastija Assad je početkom decembra neočekivano svrgnuta munjevitom 11-dnevnom ofanzivom pobunjenika. Predvođeni radikalnom islamističkom grupom Hayat Tahrir al-Sham, zauzeli su glavni grad Damask, a sirijski predsjednik Bashar al-Assad pobjegao je sa porodicom u Rusiju. Zemlja je od 2011. u građanskom ratu sa više od pola miliona mrtvih. Na pad Assada Izrael je reagovao zauzimanjem tampon-zone na Golanskoj visoravni i uništenjem strateških sposobnosti sirijske vojske.

 

Jačanje desnice u EU

Građani EU su početkom juna izabrali novi petogodišnji saziv Evropskog parlamenta, koji ima znatno više desničarskih poslanika, ali nedovoljno za promjenu vlasti. EPP desnog centra ostao je najjača grupa, a druga je lijevog centra Progresivna alijansa socijalista i demokrata. Jačanje desnice je poraslo u Njemačkoj, Francuskoj i Italiji. Ursula von der Leyen i Roberta Metsola ostale su predsjednice EK-a i EP-a, a Antonio Costa je na čelu Evropskog vijeća. Šefica diplomatije je Kaja Kallas, a proširenje EU vodi Slovenka Marta Kos.

 

Švedska u NATO-u

Švedska se 7. marta formalno pridružila NATO-u kao 32. članica tog transatlantskog vojnog saveza, čime je okončala višedecenijsku neutralnost poslije Drugog svjetskog rata.

Premijer Švedske Ulf Kristersson i državni sekretar SAD-a Antony Blinken predsjedavali su ceremonijom na kojoj je instrument pristupanja Švedske NATO-u zvanično upućen u State Department. Švedska je podnijela zahtjev za ulazak u NATO nakon što je ruska invazija na Ukrajinu, koja je počela u februaru 2022, povećala zabrinutost zbog moguće ruske agresije u Evropi.

 

Krize u članicama EU

U razmaku od svega mjesec pale su vlade dvije najveće i privredno najjače članice Evropske unije - Njemačke i Francuske. U Njemačkoj je vlada pala nakon što je kancelar Olaf Scholz, poslije nesuglasica oko budžeta, smijenio ministra finansija Christiana Lindnera. Manjinskoj vladi je izglasano nepovjerenje, a vanredni parlamentarni izbori biće održani 23. februara u dogovoru sa opozicijom.

U Francuskoj su, također, zbog spora oko finansijskih rezova krajnja desnica i koalicija lijevih partija u parlamentu izglasale nepovjerenje vladi. Šef države Emmanuel Macron, koji ostaje na funkciji do kraja mandata 2027, za premijera je imenovao Francoisa Bayroua, iskusnog centristu i svog saveznika.

 

Laburisti na vlasti

Na julskim parlamentarnim izborima u Velikoj Britaniji ubjedljivo je pobijedila Laburistička partija, koja se vratila na vlast poslije 14 godina političkih lutanja i unutarstranačkih previranja. Lider laburista Keir Starmer postao je premijer pošto su birači kaznili Konzervativnu stranku Rishija Sunaka za neispunjavanje obećanja, usporavanje ekonomije, opadanje kvaliteta javnih usluga i zbog niza skandala. Torijevci su tako postali laka meta za kritičare ljevice i desnice. Laburisti, koji su na prethodnim izborima 2019. dobili 202 poslanika, sada imaju 411 od 650 mjesta u Donjem domu, zasnivajući kampanju na jednoj riječi - Promjena.

 

Ključa u Gruziji i Moldaviji

Izbori koji su 2024. održani u Gruziji i Moldaviji potvrdili su da je u dvije bivše sovjetske republike i dalje jak ruski uticaj. Poslije oktobarskih parlamentarnih izbora, u Gruziji su masovni protesti proevropske opozicije koja ne priznaje pobjedu proruske stranke Gruzijski san. Vlast odgovara suspendovanjem pristupnih pregovora sa EU i policijskom brutalnošću. Mikheil Kavelašvili, bivši nogometaš i desničarski populist, novi je predsjednik Gruzije.

Na izborima u Moldaviji proevropska predsjednica Maja Sandu obezbijedila je drugi mandat iako su tvrdnje o ruskom miješanju pratile glasanje i u toj zemlji, kao i u Rumuniji.

 

Smrt Navaljnog u zatvoru

Najistaknutiji ruski opozicionar Aleksej Navaljni (48), poznat po oštrim kritikama Kremlja i organizovanju masovnih protesta, 16. februara je iznenada umro u sibirskoj kaznenoj koloniji. Izdržavao je kaznu od 19 godina na osnovu više presuda. Zapad je optužio ruskog predsjednika Vladimira Putina za smrt Navaljnog, što je Kremlj negirao. Vlasti su nastavile progon neistomišljenika uoči izbora u martu, na kojima je Putin osvojio 87,1 posto glasova. Rusijom vlada od 2000, a izborio je novi šestogodišnji mandat.

 

Atentat na Ficoa

Slovački premijer Robert Fico preživeo je atentat 15. maja iako je pucano iz neposredne blizine. On je lider lijeve proruske populističke partije Smer. Na njega je pucao 71-godišnji Juraj Cintula, slabo poznati pjesnik koji je odmah uhapšen. Tvrdi da je pucao prvenstveno zbog protivljenja slanju vojne pomoći Ukrajini. Oko 32,8 posto Slovaka stava je da je sam kriv zbog politike pune mržnje, dok 13 posto vjeruje da atentata nije ni bilo, već da je sve inscenirano kako bi ubrzao promjene po uzoru na mađarskog premijera Viktora Orbana.

 

Tenzije oko Tajvana

Pomorske konfrontacije između Kine i saveznika, predvođenih SAD-om, uključujući Japan i Australiju, eskalirale su u blizini Tajvanskog prolaza. Peking je izvodio vojne vježbe koje simuliraju blokade, dok su SAD povećale pomorsku prisutnost u regiji kako bi potvrdile podršku Tajvanu. Ove akcije pojačale su strah od vojnog sukoba koji bi mogao poremetiti globalne trgovinske rute i uticati na industriju poluprovodnika, s obzirom na ključnu ulogu Tajvana u proizvodnji čipova. Diplomatski kanali ostali su zategnuti, bez volje obje strane da smanje tenzije.

 

Rutte umjesto Stoltenberga

Mark Rutte je od 1. oktobra novi glavni tajnik NATO-a. Tu je dužnost preuzeo od Jensa Stoltenberga koji je deset godina bio na čelu Sjevernoatlantskog saveza. Rutte je označio podršku Ukrajini kao prioritet te naglasio da vojni savez mora učiniti više za kolektivnu odbranu i odvraćanje, povećati izdvajanja za odbranu i proširiti partnerstva s trećim zemljama, uključujući i one na Dalekom istoku.

Stoltenbergov mandat obilježile su povijesne promjene u sigurnosnoj arhitekturi Evrope, kao i najveće vojno jačanje NATO-a na kontinentu. Kao odgovor na ruski agresorski rat, gotovo pola miliona vojnika stavljeno je u visoku pripravnost, dok ih je prije početka rata u Ukrajini bilo tek nekoliko hiljada.

 

Prirodne katastrofe

Protekla godina je zabilježena kao nova najtoplija otkada se bilježe mjerenja, što ističe hitnu potrebu za sveobuhvatnim klimatskim djelovanjem i strategijama pripreme za katastrofe.

U oktobru je regija Valencije u Španiji doživjela katastrofalne poplave uzrokovane obilnim kišama. Izgubljeno je najmanje 211 života, a mnogi su nestali. U septembru je centralna Evropa bila pogođena ozbiljnim poplavama. U Austriji, Poljskoj, Češkoj, Mađarskoj, Njemačkoj, Sloveniji i Italiji poplave su rezultirale desetinama smrtnih slučajeva i ekonomskom štetom od nekoliko milijardi eura.

Također, zemlje južne Evrope suočile su se s ekstremnim toplotnim valovima koji su doveli do suša, šumskih požara i nestašica vode.

 

Migrantska kriza

Italija se 2024. godine suočila s neviđenim talasima migranata koji su prelazili Sredozemno more, što je preopteretilo njen azilantski sistem i lokalne zajednice.

Kriza je potaknula rasprave na nivou Evropske unije o raspodjeli tereta i potrebi za kohezivnom politikom azila. Italija je pozvala na obavezne kvote za raspodjelu azilanata širom bloka, što je naišlo na otpor nekoliko država članica. Kriza je istaknula nedostatke u trenutnom migracijskom okviru EU i pokrenula rasprave o sigurnosti granica, ljudskim pravima i ravnoteži između nacionalnog i EU nivoa odlučivanja.

Ovi događaji su 2024. godine oblikovali političku dinamiku Evrope, utječući na pristup EU klimatskim akcijama, regionalnoj sigurnosti i socijalnoj pravdi.