Lažne vijesti postoje od izuma jezika i pisma – Biblioteka fiktiva otkriva historiju obmane

Godine 2011, Univerzitet “Džons Hopkins” je stekao Biblioteku fiktivu (Bibliotheca Fictiva) – najveću svjetsku kolekciju književnih falsifikata – u namjeri da se istraži kako su izmišljeni tekstovi oblikovali istoriju. Arhiva pokazuje koliko su dezinformacije od davnina prethodile internetu, od falsifikovanih papskih dekreta do lažnih Šekspirovih napomena. Pitanje je sada da li se naša sposobnost otkrivanja obmane može razvijati podjednako brzo kao alati koji je stvaraju.

Godine 2011, Erl Hejvens, direktor Centra Virdžinija Foks Stern za istoriju knjige u renesansi na Univerzitetu Džons Hopkins, imao je misiju: Morao je da ubijedi svoj univerzitet da kupi “ogromnu kolekciju lažnih tekstova“.

Kolekcija, poznata kao Bibliotheca Fictiva, obuhvatala je preko 1.200 književnih falsifikata koji obuhvataju vijekove, jezike i zemlje – lijepo povezane rukopise ispisane crnim mastilom koje je navodno napisao Šekspir; djela koja su napisali sicilijanski tirani, rimski pjesnici i etrurski proroci; pjesme poznatih sveštenika i teologa – sve djelimično ili u potpunosti izmišljene, prenosi RTS.

Bio je to neobičan zadatak za naučnika posvećenog proučavanju istine, ali Hejvens je bio nepokolebljiv. “Nikada nam ranije nije bila potrebnija ovakva kolekcija nego što nam je potrebna sada“, bio mu je glavni argument.

Internet i sve veća popularnost društvenih medija mijenjali su način na koji su informacije pisane, širene i konzumirane, što je dovelo do fenomena lažnih vijesti kakve danas poznajemo. U takvom “ludom, brzom informacionom svijetu”, zbirka drevnih laži i pogrešnih predstavljanja činjenica sadržanih u Bibliotheca Fictiva mogla bi da ponudi smjernice o tome kako se snaći u trenutku, pokazujući da se “ono što se sada dešava, zapravo, dešava od samog izuma jezika i pisma”, navodi Hejvens.

Univerzitet Džons Hopkins je otkupio kolekciju za neotkrivenu sumu i smjestio je u odejljenje Muzeja i biblioteke Evergrin, vili iz 19. vijeka u Baltimoru.

Prodavci su bili Artur i Dženet Friman, par trgovaca knjigama koji su stekli ime u uskom svijetu antikvarnih knjižara sakupljanjem fascinantnih književnih falsifikata. Njihov poduhvat je počeo 1961. godine, kada je Artur Friman, tadašnji postdiplomac elizabetanske drame na Univerzitetu Harvard, počeo da prikuplja izvore o Džonu Pejnu Kolijeru.

Kolijer, veoma cijenjeni naučnik iz 19. vijeka, izazvao je uzbunu među svojim savremenicima kada je tvrdio da je pronašao hiljade napomena na primjerku Drugog toma sabranih drama Vilijama Šekspira iz 1632, za koji je tvrdio da ga je napisao Šekspirov savremenik – ali ga je zapravo falsifikovao sam Kolijer.

U decenijama koje su uslijedile, Friman, koji je preminuo 2025. godine, sakupio je ogroman niz književnih falsifikata, sakupljajući knjige čiji je sadržaj bio lažan. To je uključivalo poeziju za koju se tvrdi da ju je napisao Martin Luter, koji nije bio neki pjesnik, ili izvještaje o papi Jovani, ženi koja se u srednjem vijeku prerušila u muškarca i izabrana je za papu, samo da bi bila uhvaćena kada se iznenada porodila usred procesije u Rimu.

Neprocjenjiv materijal za sticanje medijske pismenosti

Otkako je Univerzitet “Džons Hopkins” stekao kolekciju, Hejvens i drugi profesori koriste ova djela kako bi podučavali studente o medijskoj pismenosti i dezinformacijama. Ovo je relativno skoriji razvoj u akademskim krugovima, gdje su naučnici uglavnom ignorisali istoriju falsifikovanja.

“Vremenom se u ovom informacionom okruženju upalila sijalica i ljudi se vraćaju u prošlost da bi naučili stvari o dezinformacijama i laži koje su danas veoma relevantne“, rekao je Hejvens. “I pomalo je utješno znati da ovo nije samo fenomen trenutnog digitalnog okruženja društvenih medija.“

Jedna od najvažnijih stvari koje studenti mogu da nauče iz kolekcije nije toliko sposobnost prepoznavanja da li je sadržaj teksta istinit ili ne, već da se pisanje često stvara sa namjerom koja stoji iza njega.

“To je pomjerilo moj fokus sa ‘Da li je istina?’ na ‘Ko je ovo napisao? Ko ima koristi od ovoga i zašto? Šta pokušavaju da urade? Šta pokušavaju da iskoriste?’ Kada čujem vijest koja djeluje sumnjivo, pitam se: ‘Koji strah, kakvu želju, kakvu kulturnu anksioznost ova priča iskorišćava?’ Uvijek postoji razlog za to”, navodi jedna od studentkinja koja je prisustvovala Hejvensovom seminaru.

Na primjer, razlog iza Konstantinove darovnice (Donatio Constantini), vjerovatno najrelevantnijeg falsifikata u istoriji zapadne kulture, je očigledan. Lažni edikt iz osmog vijeka tvrdio je da je rimski car Konstantin poklonio zapadni dio Rimskog carstva papi, a papstvo ga je vijekovima koristilo da potkrijepi svoje tvrdnje o političkoj vlasti – sve dok dekret nije opovrgao Lorenco Vala 1440. godine.

Studente je čitanje drevnih putopisa sa izmišljenim izvještajima o putovanjima u daleke zemlje, naseljene ljudima koji su opisani kao “radoznalci ili divljaci”, navelo da shvate koliko moćni i potencijalno štetni mogu biti ovakvi narativi.

“Ove izmišljene priče postale su plan za transatlantsku trgovinu robljem. Mašta je zapravo postala stvarnost, što je zastrašujuće”, ističe studentkinja.

Proizvodnja lažnih vijesti se ubrzava, a povjerenje opada

Doduše, informaciono okruženje se radikalno promijenilo od vremena Konstantinove darovnice ili izmišljenih putopisa, i sada prolazi kroz nekoliko posebno burnih decenija.

Kirsten Edi, viši istraživač u istraživačkom centru Pju, specijalizovana za vijesti i navike u informisanju, primjećuje da su internet i društvene mreže promijenili stavove ljudi prema informacijama.

“Ljudi su izloženi većem broju informacija iz više izvora nego bilo kada u istoriji”, napominje Edi. “Ljudima nije samo teško da znaju čemu da vjeruju, već osjećaju i sve veći zamor od vijesti ili ih čak izbjegavaju.“

U SAD, povjerenje javnosti u glavne institucije i medije stalno opada u 21. vijeku, a povjerenje u nacionalne novinske organizacije je posebno opadalo u posljednjoj deceniji, prema istraživačkom centru Pju.

Širenje generativne vještačke inteligencije vjerovatno će pogoršati ovaj pad povjerenja. Nedavni izvještaj veb-sajta za provjeru činjenica NewsGuard otkrio je da preko 1.200 veb-sajtova proizvodi nepouzdane vijesti generisane vještačkom inteligencijom “sa malo ili bez ljudskog nadzora”.

“Povjerenje ljudi u sopstvene sposobnosti da identifikuju lažne informacije ili informacije generisane vještačkom inteligencijom nije dovoljno razvijeno”, rekao je Edi.

Generativna vještačka inteligencija ima potencijal da poljulja “temelje načina na koji se tekst kreira” i smanji “naše povjerenje u pisanu riječ” uopšte, kako je Tomas Helstrem, koji vodi grupu za inteligentnu robotiku na Univerzitetu Umeo u Švedskoj, iznio u nedavnom radu.

Vještačka inteligencija novi alat za proizvodnju obmana

Ipak, drugi način da se to posmatra jeste da je vještačka inteligencija najnoviji alat u dugoj istoriji čovječanstva oblikovanja i iskrivljavanja narativa. Damijen Šarlotin, istraživač u HEC Paris i Sciences Po, gdje proučava velike jezičke modele, pravo i dezinformacije, napominje da, u pravnom kontekstu, postoje slučajevi u kojima vještačka inteligencija stvara lažne pravne slučajeve koji se koriste za potkrepljivanje pravnih argumenata.

“Ali u pravnoj oblasti, brzopleto igranje sa autoritetima, prepravljanje nizova citata, falsifikovanje i omalovažavanje argumenata u lošoj vjeri se uvijek dešavalo”, podsjeća. “Ono što se mijenja jeste da, pošto postoji ovaj novi alat koji može da stvori stvari koje čak i ne postoje, sada možemo lakše da uočimo nemarne, loše advokate.”

Ali loši advokati, sa svojim lošim argumentima, bili su tu i prije vještačke inteligencije, baš kao što je ljudska sklonost ka laganju, falsifikovanju i falsifikovanju tekstova bila tu prije nego što smo skovali termin “lažne vijesti”, kako potvrđuje Bibliotheca Fictiva.

Ima li nade

Godine 2024, Hejvens i Kristofer Selenza, dekan Kriger škole umjetnosti i nauke Univerziteta “Džons Hopkins”, održali su onlajn seminar o istoriji dezinformacija.

“Obim i brzina promjena u medijima koje prolazimo su bez presedana u ljudskoj istoriji”, napisao je univerzitet u opisu seminara. “Ipak, ljudi u prošlosti su se suočavali sa kriznim trenucima – trenucima kada je pisanje izgledalo nepouzdano, kada se format pisanih informacija mijenjao i kada su novi formati publikacija primoravali na ponovno procjenjivanje prirode istine.”

U ovim nesigurnim trenucima, vrijedi zapamtiti da je čovječanstvo uspješno prevazilazilo ove probleme što je utješno. Akumulirana stručnost, kakva se nalazi u bibliotekama, univerzitetima, vladinim agencijama i naučnim institucijama, teži da bude na strani pobjednika. Danas je samo pitanje da li ta stručnost može da prati brzinu i obim obmane – i u kojoj mjeri će javnost takođe pratiti korak.

“Biće ludih teorija, biće ljudi koji će iznositi zavjere, biće grešaka”, naglašava Selenza. “Ali nadamo se da ćemo vremenom, ako se držimo zajedno, shvatiti da je akumulirana stručnost i dalje nešto za šta bi trebalo da se borimo.”