James Watson - Eksplozija naučnog otkrića
Njegov lik nosi i sjaj i sjenu – slavu i kontroverzu/
U modernoj biologiji ime James Watson gotovo je sinonim za eksploziju naučnog otkrića. Ipak, njegov lik nosi i sjaj i sjenu - slavu i kontroverzu. Preminuo je 6. novembra 2025. u 97. godini u New Yorku. U koautorstvu s britanskim naučnikom Francisom Crickom napisao je 1953. možda najčuveniji rad iz oblasti biologije i jedan od najčuvenijih u nauci uopšte - rad u kojem je objašnjena famozna, misteriozna struktura DNK. Francis Crick i James Watson će, zajedno s Mauricom Wilkinsom, 1962. podijeliti Nobelovu nagradu za medicinu ili fiziologiji. Kasnije će biti prepoznata i uloga i važnost Rosalind Franklin te njenog studenta Raymonda Goslinga u cijelom tom otkriću, ali nažalost, Franklin je preminula 1958.
Genetičke informacije
Watson je rođen 6. aprila 1928. u Chicagu, a već kao mladić pokazivao je izuzetnu sklonost prirodnim naukama. Inspirisao ga je tekst Ervina Schrodingera “Šta je život?” - i umjesto ptica i insekata, odlučio je - sa 19 godina - da se bavi genetikom.
Njegova karijera ubrzo ga je odvela preko okeana, u Englesku, gdje je, uz saradnju s britanskim kolegom Francisom Crickom, dešifrovao strukturu dezoksiribonukleinske kiseline - DNK, nositeljice genetičke informacije u živom svijetu. Rad objavljen 25. aprila 1953. u časopisu Nature pod naslovom “Struktura za dezoksiribonukleinsku kiselinu” predstavlja presudan trenutak u biologiji - rodila se molekularna genetika.
Taj model “dvostruke spirale” danas je gotovo univerzalni simbol genetike, a Watson i Crick su time promijenili ne samo nauku nego i društvenu percepciju biologije kao discipline. Kasnije, njih dvojica će u Natureu objaviti još jedan rad, gdje će izložiti genetičke i uopšte biološke implikacije ovakve strukture DNK, odnosno - objasniće kako to DNK čuva informaciju o strukturi proteina.
Način kako su objavili da su otkrili strukturu DNK - u jednom pubu, “Eagle” na Cambridgeu, jedan od njih dvojice je uzviknuo “Otkrili smo tajnu života!” - danas je legenda. Poslije će ispred ovog puba biti postavljena spomen-ploča.
Međutim, priča nije bez sporne strane. Iako je njihov rad bio revolucionaran, način na koji je upotrijebljen rad jedne druge naučnice, Rosalind Franklin, dodatno je rasvijetlio etičke dileme unutar naučne zajednice. Snimak kristalografije DNK koji je napravljen prema metodologiji Rosalind Franklin bio je ključan - a prema mnogim interpretacijama do Watsona i Cricka je došao bez njenog pristanka. No, nije istina da u njihovom radu Franklin nije pomenuta i da je njeno dostignuće ukradeno.
Kasniji period Watsonovog života donio je još veću kontroverzu: izjave o povezanosti inteligencije, rase i genetike izazvale su revolt unutar naučne i šire javnosti.
Njegove parole o “genima za inteligenciju” kod bijelaca i drugim rasnim stereotipima uništile su reputaciju i rezultirale time da prestane biti prihvaćena figura u naučnoj zajednici.
Moderni medicinski pristupi
Uprkos tim mrljama, utjecaj Watsona na razvoj genetike ostaje ogroman. Kao direktor Cold Spring Harbor Laboratory i jedan od vođa projekta sekvencioniranja ljudskog genoma, doprinio je fundamentu kojim danas razumijemo DNK, RNK i procese nasljeđivanja.
Moderne medicinske pristupe - forenzika, PCR tehnologija, genetičko inženjerstvo - nemoguće je zamisliti bez tog proboja.
Za nas je važna pouka: geniji nisu automatski heroji bez grešaka, a nauka nije nevin teritorij. Watsonova priča podsjeća da i velike vizije mogu imati tamne strane - bio to neetički postupak ili nepromišljena izjava. Na kraju, pravu sliku naučnika čine i - njihove riječi i djela.
James Watson je dakle figura koja se mora sagledati u cjelini: kao čovjek koji je otvorio vrata svetu molekularne genetike - ali i kao čovjek koji nas podsjeća da nauka mora biti civilizovana, etička i svjesna društvenih implikacija koje stvara.
