''Mit o bogumilima'': Značaj bosanskih krstjana

Nauka je sama po sebi interpretacija: naučne istine proizlaze iz pojednostavljivanja koja omogućavaju ljudima da se uvjere.

Friedrich Nietzsche

“Mit o bogumilima”, nova knjiga Jasne Šamić, autorice brojnih romana, zbirki poezije, eseja i naučno-istraživačkih radova na francuskom i bosanskom jeziku, dobitnice francuskih i međunarodnih nagrada za književnost, knjiga je koja privlači već samom temom. Iako naizgled ne broji mnogo stranica, važna je za cijelu Bosnu i njene građane iz više razloga.

Knjiga se može shvatiti kao priručnik, i podsjeća na francuska izdanja Que sais-je? (Šta znam ?), iz čuvene kolekcije izadavačke kuće Presses Universitaires de France, u kojoj autori objavljuju dostignuća svojih istraživanja i iskustva metodom: odgovore treba dobiti postavljanjem pitanja!

Dobri ljudi

Nije li i Sokrat rekao: “Naučite postavljati pitanja! Dobra pitanja vode do dobrih odgovora.” Ovom se metodom koristi i Jasna Šamić u svojoj knjizi o bogumilima, koja je, poput i njenih ranijih djela, pisana jasno, odličnim stilom, pregledno i koncizno. Stoga je pristupačna svima, čak i onima koji jedva nešto znaju o toj temi, a kojoj autorica prilazi nepristrasno i oprezno.

U knjizi je riječ o Bosanskoj crkvi, bogumilima, to jest bogomilima u svijetu i na Balkanu, o njihovom uticaju, o religijama, odnosno pokretima koji su uticali na njih i na Bosansku crkvu, o mitu o bogumilima. Istovremeno ćemo tu naći i poglavlje o katarima u Francuskoj, i sličnostima s bogumilima, odnosno s bosanskim krstjanima, kako su nazivali sami sebe pristalice ovog pokreta. Tu su zastupljeni i pokreti koji su prethodili bogumilstvu i kontroverze u vezi s bogumilstvom, a autorica se dotiče i istorijskih interpretacija u vezi s s ovom dualističkom neomnanihejskom doktrinom te govori o autohtonosti i specifičnosti Bosanske crkve i jedinstvenosti Bosne. Sve to, oslanjajući se na istorijske izvore, od kojih je neke i sama nalazila kao istraživač osmanske kulturne prošlosti Bosne, ali oslanjajući se i na najveće istraživače u svijetu i na Balkanu.

Jasna Šamić u ovoj knjizi ništa ne tvrdi a priori. Drugim riječima, tvrdi samo to “da će odgovor na pitanja koja u knjizi postavlja, pokušati dati najviše u vidu pitanja, a ta pitanja su: šta su to bogumili i da li imaju veze sa Crkvom bosanskom, čije postojanje, pa ni naziv ove posljednje, ipak niko od balkanskih istoričara i novinara ne osporava”.

Iz ove knjige ćemo, dakle, saznati mnogo toga i o katarima u Francuskoj, ali i o patarenima u Italiji i Dalmaciji, o babunima u Srbiji, o bogumilima u Bugarskoj, o pavlikijancima u Jermeniji, o gnosticima, uz napomenu da su slične doktrine postojale i u Rusiji, Njemačkoj i Austrijii. O svemu se tu govori argumentirano, citirajući balkanske i bosanske istoričare, analizirajući njihove tekstove i upoređujući ih s djelima najpoznatijih stranih istraživača, posebno francuskih.

Razlog što autor često pominje francuske naučnike istraživače jeste što Francuzi ovim pokretima/doktrinama prilaze danas bez imalo kompleksa, i mnogi se bave njima, s obzirom da je Francuska imala u svojoj povijesti katare ili katarene. Katari su inače protjerivani i maltretirani, ubijani u 14. stoljeću i smatra se da su prvo našli utočište u Srbiji, a potom u Bosni. Tome u prilog idu i neki dokumenti koje je i Jasnin otac, Midhat Šamić pronašao, baveći se kulturnom istorijom Bosne u 19. stoljeću i vezama između Francuske i Bosne.

Zanimljiva je i dragocjena za čitaoca usporedba katara i bogumila (za francuske istaživače nema dvojbe da je Bosanska crkva bogumilskog porijekla) jer pažljiv čitalac dobija uvid u jasniju sliku o ovoj, za mnoge, delikatnoj temi. U ovom eseju su inače sažeta mišljenja iz desetina drugih istorijskih knjiga (ukupno 36 referenci je dato na kraju knjige) na koje se autorica poziva.

Činjenica da Jasna Šamić poznaje više stranih jezika, pa i orijentalne jezike, govori da je u svom istraživanju čitala dokumenta na turskom-osmanskom jeziku koji svjedoče o bosanskoj istoriji, što opet svjedoči i o tome da je njena lepeza u čitanju i istraživanju dokumenata, spisa, knjiga svjetskih istoričara na stranim jezicma, znatno šira u odnosu na mnoge druge istraživače. Jedan dio njene teze, Doctorat d’Éat, koju je davno odbranila na francuskom, na Sorboni, odnosio se i na bogumile. “Mit o bogumilima” je zapravo plod tog dugogodišnjeg istraživanja, ili analiza sinteze svega dosad pročitanog i promišljenog.

Govoreći o kontroverzama među istoričarima s naših prostora po pitanju bogumilstva, Jasna ističe da je za neke od njih bogumilstvo “bošnjačka izmišljotina”. Kada govori o mitu, problematizira i strukturu nacionalnog mita i mit kod nekih bošnjačkih nacionalista objašnjavajući to ovako: “Mnogi Bošnjaci se poistovjećuju s islamom, misleći da islam u Bosni oduvijek postoji, ne znajući da do islamizacije Bosne dolazi turskim osvajanjem, te da takve stavove treba raskrinkavati zbog autoriteta ljudi koji zagovaraju te novokomponovane teze, a koje već sad prelaze u mit, ali one zvuče toliko diletantski, apsurdno, tragikomično i nadrealistično da ne zavređuju nikakvu raspravu.”

Kvazistručnjaci i pseudoistoričari su se pojavili kod nas posebno nakon Dejtonskog sporazuma. Tim sporazumom je došlo do prestanka opsade Sarajeva i agresije na Bosnu, ali se istovremeno pojavio ogroman broj patriota, tvrdi Jasna, a kako je naglasila i na skupu posvećenom Bosni, pa i bogumilstvu, održanom u Parizu, 7. januara ove godine (u organizaciji Asocijacije Cinq million d’amis de Bosnie), takvi patrioti pomiješali su svoj patriotizam i ljubav prema “svom narodu” sa naučnim istraživanjem. Naravno da po njoj nije dovoljno voljeti svoju zemlju da bi se o njoj sve znalo. I stalno je isticala da treba čitati ozbiljne i poštene istoričare.

Istovremeno je tom prilikom istakla da ni jedan od pomenutih takozvanih heretičkih pokreta nije sam sebi davao imena, nego su im imena nadijevali neprijatelji, tojest ortodoksna katolička i pravoslavna crkva. Katari su sami sebe nazivali “dobri ljudi”, kao što su to činili i bosanski krstjani, koji su sebe zvali i “dobre Bošnje” i “dobri ljudi”.

Pišući o tome kako je tekao proces islamizacije u Bosni, pominjući pri tome i svog profesora, velikog naučnika orijentalistu Nedima Filipovića, autorica navodi mišljenja drugih istoričara, ali napominje da je i sama o tome opširnije pisala u knjizi objavljenoj na francuskom Bosnie, pont de deux mondes (“Bosna – most između dva svijeta”, ISIS, 1996). Jasna tvrdi da je u svojim istraživanjima njen profesor, potom kolega Filipović, u osmanskim dokumentima pronašao toponim u Bosni pod nazivom Bogumilo, kao i lično ime Bogumil, po čemu je jasno i za njega, a i za sve treba da bude evidentno, da su Bosanci prije dolaska Turaka i za vrijeme turske okupacije poznavali ovaj naziv, bogumili, što mnogi istoričari danas osporavaju.

Namjera knjige “Mit o bogumilima”, kako piše na njenoj poleđini autor Pogovora za istu knjigu Senadin Musabegović (koji je i sam pisao o stećcima u knjizi “Odsutno tijelo moći”, o kojoj Jasna Šamić takođe govori opširno u svom eseju) jeste “da demaskira namjere onih koji značaj bosanskih krstjana žele da relativiziraju, proglase ništavnim. U ovom dobu, kada se Bosna nastoji nacionalno raskomadati, svijest da su ovdje živjeli bosanski krstjani je dokaz da u Bosni postoji nešto autentično što se opire svakoj podjeli koju nastoje da realiziraju dvije susjedne države: Srbija i Hrvatska, te da se Bosna opire svakoj blokovskoj podjeli između velikih sila”.

Po Jasni Šamić, mnogi nacionalisti u Bosni i na Balkanu upravo zbog toga tvrde da je Bosanska crkva bila hrišćanska u biti, iako šizmatična, ali ne i heretična, čime su je smatrali ortodoksni katolici i sam papa. Ne zaboravimo da postoje dokumenti o tome da je papa slao misionare u Bosnu da uništi jeres, i poduzeo krstaške ratove protiv te jeresi koju su priznavali bosanski vladari kao zvaničnu vjeru. Zar bi to činio da nije imao valjane razloge za to?

Po Jasni Šamić, Bosanska crkva nije bila ni arijanska, kako tvrde neki današnji amateri istoričari. Na pomenutom skupu u Parizu posvećenom istoriji Bosne, Jasna Šamić je istakla između ostalog i to da nije važan taj naziv bogumili (bosanske krstjane su neprijatelji zvali češće patarenima), nego da je ova crkva bila upravo jeretička, što osporavaju nacionalistički istraživači Balkana, kako bi pokazali da Bosna nema vlastite istorije, osporavajući joj i na taj način cjelovitost i samostalnost.

U vezi sa “autekefalnošću” Bosanske crkve, autorica napominje da je hijerarhija njenog sveštenstva daleko od bilo kakvog ortodoksnog hrišćanstva, gdje je najniži član crkve krstjanin, potom dolazi gost, starac i djed (tj. did), kao šef krstjana; slična ako ne i ista hijerarhija klera postojala je i kod katara. Bilo kako bilo, istina je da bez obzira na velik broj djela i tekstova koji su napisani o bogumilima i Bosanskoj crkvi, ova tema zaokuplja i ostaje i dalje nedovoljno istražena. Jasna Šamić poziva i podstiče buduće mlade naučnike istraživače da nastave s istraživanjem i da pokušaju pronaći nove izvore koji će dati odgovore na pitanja koje sama postavlja u pomenutom eseju i time potvrditi jednom zauvijek bogumilsko prisustvo, ne samo na cijelom Balkanu, Evropi, pa i u svijetu, nego i u Bosni, odnosno potvrditi specifičnost - autokefalnost Bosanske crkve i njenu bliskost sa bogumilstvom i katarstvom.

Drugim riječima, istaknuće vezu Bosanske crkve sa svim monoteističkim dualizmima, kakvim smatra i sama bosanske krstjane, oslanjajući se prvenstveno na nezaobilazan istraživački rad Herte Kune, i njenih tekstova o srednjovjekovnoj Bosni, kao i na radove Sime Ćirkovića, jednog od najvećih istoričara srednjovjekovnog Balkana. Autor ne zaboravlja ni na susret sa najnovijim bogumilima i njihovim vođom koji sebe smatra i mistikom, a koji se danas nalaze u Dalmaciji. Susrela ih je u Sarajevu, na jednom Sajmu knjige.

Krleža, Dizdar, Drljača

Na kraju, željela bih istaći da mi se posebno dopala koncepcija knjige, to što se kroz cijelo djelo provlače natpisi sa bosanskih stećaka, čija mudrost i ljepota, još više pojačavaju interes za čitanjem knjige, kao i sjajne ilustracije u njoj. Knjigu, autorica započinje natpisom na stećku iz 1066. godine: Ti, koji pročitaš moj kam, možda si hodio do zvijezda. I vratio se, jer tami nema ništa, do ponovo ti sam. Človjek može vidjeti ono tšto nije vidio, tčuti ono što nije tčuo, okusti ono što nije otkusio, bit tami gdji nije bio, al’ uvijek i svagdi samo sebe može najti, ili ne najti.

Posebno lijepo autorica govori o uticaju srednjovjekovne Bosne i njenih spomenika na naše umjetnike, pisce i pjesnike, navodeći najupečatljivije: Miroslava Krležu, Maka Dizdara, te slikara Lazara Drljaču, koji je sebe nazivao posljednim bosanskim bogumilom i koji je do kraja života živio krajnje skromno vodeći samotnički život u planini.

Podsjeća naročito na Krležu i njegov odnos prema stećcima u Bosni, te na stihove Maka Dizdara koji nikad ne prestaju da nas začuđuju mudrošću i ljepotom, kao što nas odvajkada začuđuju i bosanski stećci, svojom jednostavnošću, skladom i neiscrpnom mudrošću kojom odišu natpisi na njima, a s kojim, Jasna Šamić završava knjigu “Mit o bogumilima”: Se leži knez Batić na svojoj zemlji na plemenitoj, milostiju Božijom i slavnoga gospodina kralja Tvrtka knez bosanski.

Rekla bih, zbog svega toga, da je knjiga “Mit o bogumilima” i poetska i filozofska, i stoga vam je svesrdno preporučujem.