Nove mitropolije, veće jedinstvo SPC-a
Ljetos je vladika Zvorničko-tuzlanske eparhije Fotije Sladojević, kao što smo pisali, svoju eparhiju proglasio mitropolijom, sebe mitropolitom, te najavio formiranje još mitropolija u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. I bio je u pravu, mitropolije su u drugoj polovini ove godine nicale kao gljive poslije kiše. Tako je sada, osim Dabrobosanske, Zagrebačko-ljubljanske, Crnogorsko-primorske i Beogradsko-karlovačke, osnovano još osam novih mitropolija: tri u Srbiji, tri u Bosni i Hercegovini i po jedna na Kosovu i u Australiji. Promjenu u rang mitropolije objavio je pojedinačno svaki mitropolit posebno nakon preregistracije. To znači da o promjenama u tzv. pomjesnoj crkvi javnost, kao što se očekivalo, nije obavijestio ni Sveti arhijerejski sabor, ni Sveti sinod.
Projekt mitropolita Irineja
Na redovitom zasjedanju Sv. arhijerejskog sabora, koji čine svi mitropoliti i episkopi, a predsjedava mu patrijarh Porfirije Perić, održanom u svibnju, raspravljalo se i Organizaciji SPC-a, izmjenama i dopunama Ustava ove crkve, kao i o titulama eparhijskih arhijereja. Iz krugova bliskih Patrijaršiji saznalo se da je prvobitna ideja bila da status mitropolije dobiju sve tzv. stare eparhije, odnosno one koje su formirane još u 13. stoljeću, tj. one koje je osnovao još Sveti Sava, te da taj status imaju i veliki regionalni centri. Naprimjer, Zvorničko-tuzlanska eparhija bila je mitropolija do 1920. i sada joj je taj rang vraćen. Zatim se pojavio i prijedlog da bi bilo dobro da titulu mitropolita dobiju i oni koji su dugo na čelu pojedinih eparhija, mada je bilo različitih tumačenja da li bi to trebalo da budu oni s više od 15, 20 ili 25 godina episkopskog staža. Vladika banjalučki Jefrem Milutinović je rekorder u SPC-u budući da je na toj dužnosti 40 godina, a ima 84, tako da mu je dodijeljen eparhijski vikar (pomoćnik) Sava Bundalo, koji ima titulu episkopa marčanskog.
Proglašenje novih mitropolija i mitropolita ideja je mitropolita Bačke mitropolije Irineja Bulovića za kojeg poznavaoci SPC-a kažu da je više od tri decenije siva eminencija Patrijaršije, koji je i duhovnik patrijarhu Porfiriju. Najavio je to Bulović u svom projektu 2011. naslovljenom “Revizija titula arhijerejâ SPC-a”. Napisao je da je sadašnja titulatura bila zasnovana na administrativnom ustrojstvu tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Sovenaca (koja je trajala od 1918. do 1929), a isti ustroj je bio i kad je usvajan Ustav SPC-a 1931. i zadržao se do sada. Podsjetit ću da je Bulović 2010. sa mitropolitom Amfilohijem Radovićem (1938-2020) i episkopom Irinejom Gavrilovićem (1930-2020) bio kandidat za patrijarha, ali je na temelju tradicionalnog žrijeba izabran njegov imenjak Gavrilović, koji je do tada bio niški episkop.
Osim Irineja Bulovića novi mitropoliti u Srbiji postali su i episkop Banatske eparhije Nikanor Bogunović i episkop šumadijski Jovan Mladenović, a možda tu titulu dobiju i episkopi niški i vranjanski. Vladika Teodosije, koji je na čelu Raško-prizrenske eparhije u Prizrenu, također je novi mitropolit, čime je Patrijaršija očito željela da naglasi važnost Srpske pravoslavne crkve na Kosovu. Kad sam kao novinar Oslobođenja 1987. posjetio manastir Visoki Dečani, gdje mi je domaćin bio iguman Justin, rođen u Višegradu, vladika ove eparhije bio je gospodin Pavle, koji je 1990. godine izabran za patrijarha SPC-a. Australijsko-novozelandska eparhija, čija je uprava u Sydneyu, unaprijeđena je u mitropoliju, a episkop Siluan za mitropolita. Ova najudaljenija mitropolija osnovana je 1973. i ima 19 sveštenika i 22 parohije, a mitropolit Siluan Mrakić rođen je 1979. i ubraja se u mlađe arhijereje.
Strah od bosanske crkve
Zajedno sa Zvorničko-tuzlanskom, status mitropolije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u BiH imaju i već spomenuta Banjalučka eparhija sa sjedištem u Banjaluci i Bihaćko-petrovačka, čija je uprava u Bosanskom Petrovcu (mitropolit Sergije Karanović). Tako sada u Bosni i Hercegovini, uz Dabrobosansku koja stoluje u Sarajevu i na Sokocu (mitropolit Hrizostom Jević), djeluju četiri mitroplije i jedna Zahumsko-hercegovačka i primorska episkopija, čije je zvanično sjedište u Mostaru, a privremeno u manastiru Tvrdoš kod Trebinja. Zašto i ova eparhija nije dobila rang mitroplije, nema zvaničnog objašnjenja, ali se pretpostavlja da bi bilo rano da njen vladika Dimitrije Rađenović, koji ima 48 godina i malo arhijerejskog staža, dobije tako visoku titulu i svrsta se u isti rang s mitropolitima koji su u osmoj ili devetoj deceniji.
Budući da Patrijaršija SPC-a u Beogradu nije dala zvanično objašnjenje za formiranje novih mitropolija, ostavljena je mogućnost arhijerejima da o tome iznose vlastita mišljenja. Tako je mitropolit Fotije, koji je prvi objavio novu titulu, u jednoj besjedi istakao da su nove tri mitropolije formirane u BiH da bi se spriječila mogućnost da se u Bosni i Hercegovini osnuje bilo kakva bosanska pravoslavna crkva, što bi, ako bi se desilo, značilo odvajanje od Beograda i matice. Izgleda da se Fotije plaši da bi se, po ugledu na Crnogorsku pravoslavnu crkvu, mogla formirati i ista takva bosanska crkva. Patrijaršija u Beogradu ne priznaje crnogorsku crkvu, budući da u Crnoj Gori ima svoje ogranke – Mitropoliju crnogorsko-primorsku i Eparhiju budimljansko-nikšićku. Ovaj Fotijev strah nije realan jer zvanično nitko nije pozvao na osnivanje tzv. bosanske pravoslavne crkve.
Doduše, nakon ukidanja Pećke patrijaršije, od kraja 1760. do 1880. godine djelovala je Pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini, koja je bila pod direktnom nadležnošću Carigradske patrijaršije. Ovu crkvu su vodili fanarioti, grčki sveštenici iz Istanbula. Poslije Prvog svjetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Bosanska pravoslavna crkva 1920. dolazi pod vjerski autoritet novouspostavljene Srpske patrijaršije u Beogradu. Britanski historičar Noel Malcolm smatra da je Pravoslavna crkva jedva bila nazočna na teritoriju srednjovjekovne Bosne prije dolaska Turaka i da je samo u Hercegovini igrala važniju ulogu.
Kraj Amfilohijevog naslijeđa
Teolozi smatraju da je formiranjem novih mitropolija dodatno izvršena jaka centralizacija Srpske pravoslavne crkve, a Mitropolija crnogorsko-primorska, nekada druga po rangu u SPC-u, svedena je na na razinu episkopije. Doduše, ostaje njen raniji naziv, ali je mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Mićović ostao bez titule arhiepiskopa cetinjskog i egzarha Pećkog trona, koju je imao mitropolit Amfilohije. Detronizacija ove mitropolije počela je usvajanjem tzv. temeljnog ugovora sa SPC-om, kojim je država Crna Gora, posredstvom svog tadašnjeg premijera Dritana Abazovića, verificirala odluke Sabora Srpke pravoslavne crkve iz 2021. godine i ukinula Episkopski savjet, termin “Pravoslavna crkva u Crnoj Gori”, kao i titulu arhiepiskopa. Ovo se među vjernicima SPC-a u Crnoj Gori objašnjava kao obračun s Amfilohijevim naslijeđem.
Po Amfilohijevom planu, on bi osobno u ime svoje mitropolije i Budimljansko-nikšićke eparhije (vladika Metodije Ostojić), a ne patrijarh, potpisao ugovor o međusobnom reguliranju odnosa SPC-a s državom Crnom Gorom. Njegove pristalice smatraju da to ne bi značilo odvajanje eparhija u Crnoj Gori od Patrijaršije, nego bi smanjilo centralizaciju i dalo više važnosti mitropolitu Crnogorsko-primorske mitropolije. U Beogradu ne misle tako, nego su ovaj Amfilohijev plan shvatili kao politički projekt kojim bi ova mitropolija imala veliku autonomiju, odvojila se od Patrijaršije, a Srbi u Crnoj Gori vremenom bi se asimilirali. Sadašnji mitropolit Crnogorsko-primorske mitropolije Joanikije prihvatio je odluke Arhijerejskog sabora SPC-a i tako se odrekao plana svog prethodnika kojeg je ranije, dok je bio episkop, podržavao.
