Izložba koja nudi otklon od diktata socrealističkog šablona
Ako svijet stvaralaštva i umjetnosti postane potreba tvoje duše, bilo aktivno ili pasivno, nadrastaš svijet pohlepe i osrednjosti oko sebe. Biti bogat na vagi životnih vrijednosti dobije novo značenje.
Kakav doživljaj! Moj prvi susret sa starim gradom u Krakovu, značajnom kulturnom središtu Poljske, zatim prisustvo otvaranju izložbe “Socmodernizam. Arhitektura u centralnoj Evropi tokom hladnog rata” u Međunarodnom centru kulture (ICC) u Krakovu, početkom oktobra 2024. Izložba traje do 19. januara 2025, a u njenom toku, između ostalih interesantnih događanja, biće prikazan i film “Betonski spavači”.
Staljinov ideal
Od 1949. do 1958. godine, u doba hladnog rata i promjena snaga i uticaja u svijetu, promijenjenih političkih kretanja i odnosa prema Staljinu, mijenjaju se i prilike u kulturnim i umjetničkim sferama života mnogih zemalja srednje Evrope. Od 1949. do 1956, poljska službena estetička doktrina u svim vrstama umjetnosti bila je – socijalistički realizam. Ideal Staljinovog komunističkog režima bile su velike zgrade, sa obrazloženjem da su jeftinije i efikasnije od manjih.
Period socijalističkog realizma poslije Drugog svjetskog rata rezultirao je protivrječnostima, od bezličnih tipskih radničkih naselja, objekata oblikovnih rješenja u maniru ideološkog diktata i dominacije sovjetskog tipa ekonomije, koji se danas ocjenjuju arhitektonskim promašajima, preko interesantnih građevina brutalizma, do vrijednih projekata malobrojnih stvaralaca koji su nepokolebljivo branili principe modernog pokreta u arhitekturi i njihove vrijednosti. Odigrali su značajnu ulogu u zaustavljanju dogmatizma u umjetnosti i arhitektonske kreacije u duhu i po diktatu socrealističkog šablona.
Izložba u Bruxellesu 1958. prvi put je poslije Drugog svjetskog rata dovela države oba bloka zajedno. Arhitekti i umjetnici su ostavili socrealizam iza sebe i krenuli u novu harmoniju sa duhom vremena i tehnološkim progresom.
Nakon pada Staljinovog komunizma u Poljskoj, arhitektura tog perioda postala je neželjeno naslijeđe. Ali, trideset godina kasnije, kada je tadašnja ideologija prevaziđena, potrebno je distancirati se od negativnih emocija i sagledati imidž socijalističkog modernizma (za razliku od socrealizma), daleko kompleksnijeg i šireg od uobičajenog produkta stereotipne slike života i arhitekture u doba željezne zavjese i hladnog rata između Istočnog i Zapadnog bloka (1945-1990). Redefinicija kulturnog ambijenta Evrope, revizija socijalističke arhitekture, zavisno od države do države srednje Evrope, od grada do grada, ukazuje na daleko bogatiji horizont stvaralaštva tog perioda i niz izvanrednih radova umjetnika i arhitekata. Upravo takvi primjeri dominiraju na sjajnoj izložbenoj prezentaciji evropskih vrijednosti tog doba (Mark, Kepa, 2018).
Na prostorima bivše Jugoslavije, period između dva svjetska rata ne odstupa od opšteg razvoja života, građenja i umjetnosti srednje Evrope. Arhitektonska misao ovog perioda, u kojoj su dominirali naslijeđeni uticaji akademizma i eklektike, u mnogim arhitektonskim djelima sadrži fragmente originalnosti jer autori uključuju pojedine elemente lokalne tradicionalne arhitekture. Poslije Drugog svjetskog rata postojala je u arhitektonskom stvaralaštvu dilema između socrealizma po maniru staljinističke arhitekture ili kontinuiteta evropske moderne. 1948. godine dolazi do prekida sa Informbiroom i okretanja Zapadu. Tadašnji predsjednik Jugoslavije Tito izabrao je treći put u geografskom i ideološkom smislu, nezavisnu zonu, stvarajući specifičan identitet pozicioniran između komunističkog Istoka i kapitalističkog Zapada – Pokret nesvrstanih. U novoj transformaciji društva, urbanizam i arhitektura imali su značajnu ulogu u razvoju države, putem planskog razvoja gradova, stanovanja, obrazovanja, zdravstva, objekata od javnog interesa, društvenih i sportskih centara, javnog prostora, industrije, turizma, administracije.
Savjetovanje jugoslavenskih arhitekata u Dubrovniku 1950. godine donijelo je definitivno odbacivanje dogmi socijalističkog realizma u arhitekturi. Već tokom prvih godina poslijeratne arhitekture mijenjaju se shvatanja sredine prema umjetnosti. Prodor novih materijala i arhitekti školovani u vodećim evropskim centrima donose savremene ideje i novi duh arhitekture moderne, preuzimaju vodeću ulogu u izgradnji javnih gradskih objekata. U Bosni i Hercegovini Helen Baltazar, Dušan Smiljanić, Mate Bajlon, Muhamed i Reuf Kadić, Iso Reis, Juraj Neidhardt, Jahiel Finci i drugi postižu zavidan renome i daju značajan doprinos razvoju internacionalnog izraza na našim prostorima. Značajan doprinos teoriji arhitekture dali su istraživački radovi istoričara Hamdije Kreševljakovića, arhitekata Josipa Pospišila, Dušana Grabrijana, Juraja Neidhardta, Džemala Čelića i drugih, o temi uticaja tradicionalne arhitekture na savremeni oblikovni rječnik.
Briga za nasljeđe
Izložba “Socmodernizam. Arhitektura u centralnoj Evropi tokom hladnog rata” u Krakovu predstavlja pregled arhitektonskih dostignuća poslije Drugog svjetskog rata na području srednje Evrope, nastalih kao rezultat saradnje Međunarodnog kulturnog centra (ICC) i vodećih arhitektonskih institucija u srednjoj Evropi i regionu. Tokom dvije godine modeli i radovi sakupljeni su iz kolekcija muzeja, nacionalnih galerija, instituta, biblioteka, kao i privatnih arhiva iz gradova obuhvaćenih izložbom.
Na više od 400 izloženih eksponata, izložba socmodernizma nas vodi u arhitektonsko putovanje kroz jedno drugo vrijeme prošlosti srednje Evrope, od Tallinna u Estoniji, Skoplja u Makedoniji, preko Berlina, Praga, Bratislave, Vilniusa, Kijeva, Budimpešte, Ljubljane, Zagreba, Sarajeva, Beograda do Bukurešta. Osim očekivane tipične arhitekture bivših socijalističkih zemalja između 1955. i 1991. godine, javnih zgrada, pozorišta, muzeja, sportskih hala, nebodera, robnih kuća, na izložbi nalazimo i neobične nebodere, fluidne oblike betonskih građevina inspirisane prvim svemirskim letovima i raketama, NLO mostove, lebdeće strukture, piramidalne hotele, nebodere u obliku kukuruza, brutalističke objekte, skulpturalne kompozicije objekata, kreativne spomeničke komplekse, šatoraste crkve, teleskopske džamije, socijalne kolektivne objekte, moderne kolhoze i dr.
Sa prostora bivše Jugoslavije zastupljeni su mnogi značajni arhitekti i njihova djela: Juraj Neidhardt, Zlatko Ugljen, Ivan Vitić, Radovan Nikšić, Ninoslav Kućan, Drago Galić, Vjenceslav Richter, Andrija Mutnjaković, Ivan Antić, Vinko Glanz, Edo Mihovec, Stanko Kristl, Peter Kerševan, Saša Mächtig, Marko Mušić, Bogdan Bogdanović, Mihajlo Petrović, Mihajlo Mitrović, Dragoljub Mičović, Rista Šekerinski, Mihajlo Čanak, Vladimir Mušič, Marijan Bežan, Nives Starc, Vladimir Potočnjak i tim, Milenija i Darko Marušić i Milan Miodragović i drugi.
Izložbu je organizovao Međunarodni kulturni centar u Krakovu (ICC) koji je prva državna institucija kulture u Poljskoj osnovana poslije pada željezne zavjese sa ciljem podrške kulturnoj integraciji Evrope i brige za kulturno nasljeđe i umjetnost. Nalazi se u istorijskoj zgradi na glavnom trgu Krakova. Razvoj naučnih i edukativnih programa, publikacije, izložbe, biblioteka, sve u duhu multikulturalizma srednje i istočne Evrope potvrđuju mjesto Poljske u kulturnom ambijentu Evrope, njenog odnosa prema kulturnom nasljeđu i fenomenu istorijskog grada kao i novom filozofijom zaštite urbanih aglomeracija i objekata.
Uz zahvalnost phd Dominiki Konieckoj!
