Iako se svi "kunu" u "slavne dane" prošlosti: Izazovi medievistike u postdejtonskoj BiH
Osnovni cilj ovog priopćenja bit će posvećen analizi razvoja medievistike u Bosni i Hercegovini u periodu 1995-2024, s ciljem da se dođe do zaključaka koliko je nauka bila podržavana od vladajućih struktura, u kojoj mjeri je ostvarena saradnja među historičarima-medievistima sa područja Bosne i Hercegovine i onima van države, a koji se bave bosanskim srednjovjekovljem, te šta je na polju historiografije ostvareno zahvaljujući, ili pak uprkos realitetima spomenute podrške i saradnje.
Drugi dio izlaganja odnosit će se na stranputice koje su spomenute u naslovu, tj. identifikaciju načina zloupotrebe historije bosanskohercegovačkog srednjovjekovlja u svrhe promidžbe različitih ideoloških okvira koji tinjaju ili bukte u domaćim političkim okvirima, te ukazivanje na sveprisutnije trendove populariziranja pseudonauke i šarlatanstva među narodom, medijima i strukturama vlasti.
Domaći kadar
Da bismo potpunije shvatili domete historiografije o srednjovjekovnoj Bosni u periodu nakon formiranja Bosne i Hercegovine, potrebno je da se jako kratko osvrnemo na prethodne faze njenog razvoja. Naučno proučavanje bosanskog srednjovjekovlja otpočelo je sa austrougarskom okupacijom ovih prostora. Bez obzira na to što su postojale jasne i nimalo skrivene krajnje namjere – lakše prihvatanje novog imperijalnog gospodara i pokušaj umanjivanja uticaja rastućih nacionalnih ideologija iz susjedstva – austrougarska kulturna politika je dovela do formiranja prvih naučnih ustanova na području BiH – Zemaljskog muzeja i Instituta za balkanološki studij, te do početka rada prvih generacija stručnjaka za koje se može reći da su se bosanskim srednjovjekovljem bavili uz korištenje tada postojećih naučnih metoda.
Period između dva svjetska rata, koji je Bosna provela kao dio prve državne zajednice Južnih Slavena, kao i u drugim društvenim segmentima, doveo je do jake stagnacije i zaostajanja kvalitete nauke u Bosni i Hercegovini. Jedina institucija koja je egzistirala bio je Zemaljski muzej, a i on u jako smanjenom kapacitetu u odnosu na početak 20. stoljeća, dok se broj istraživača srednjovjekovnog perioda drastično smanjio, uz još osjetnije smanjenje uloge domaćeg kadra. Nakon Drugog svjetskog rata, kao republika u okviru FNRJ/SFRJ, Bosna i Hercegovina je dobila samostalnost na polju obrazovanja i nauke, pa se tada, uz znatno jačanje aktivnosti Zemaljskog muzeja, osniva i niz novih institucija na kojima su radili naučni kadrovi iz područja medievistike: Filozofski fakultet u Sarajevu, Naučno društvo – kasnije ANUBiH, Institut za istoriju itd. Javljaju se i prvi nosioci titule doktora historijskih nauka sa specijalizacijom za historiju srednjeg vijeka.
Socijalistička ideologija jeste inhibirala određene segmente razvoja medievistike – ponajprije po pitanju tematskog definiranja istraživanja (sa izraženom dominacijom ekonomske historije), te onemogućavanjem isticanja posebnosti bilo koje regije u odnosu na krovni identitet jugoslovenstva, što je naravno nespojivo sa krucijalno različitim pravcima razvoja pojedinih područja u srednjovjekovnom periodu. Izuzetno lukrativni projekat DC XIII/2 započet u završnoj fazi postojanja druge Jugoslavije, ostao je i do danas pojam kako bi državni organi trebali da sistematski podrže naučna istraživanja.
Nakon ratnog haosa i agresije na Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. godina, moralo se krenuti skoro pa iz početka. Istina, ranije institucije su i dalje postojale, a osnovano je još nekoliko visokoškolskih ustanova na kojima su radili medievistički kadrovi – fakulteti u Tuzli, Banjoj Luci, istočnom i zapadnom Mostaru. Međutim, gubitak kadra izazvan iseljavanjem većine doktora nauka srpske nacionalnosti, te jednog dijela hrvatske, bio je jako osjetan. Prije uvođenja bolonjske reforme visokog obrazovanja, pojavilo se svega nekoliko novih doktora nauke iz medievistike, dok je nakon bolonjiziranja procesa taj broj porastao. Trenutno, na području Bosne i Hercegovine postoji 15-ak doktora medievistike, od kojih otprilike 2/3 rade u struci. Institucionalna saradnja praktički ne postoji. Veoma rijetko se i inače organiziraju naučne konferencije, a ukoliko i dođe do toga, uglavnom se ili ne pozivaju ili ne odazivaju kolege iz drugog entiteta, ili pak iz drugog dijela grada, kada je npr. Mostar u pitanju.
Podrška društva istraživačkom radu tek u zadnje vrijeme postaje malo ozbiljnija, no, općenito je daleko najniža u regionu, a sistematski plan očito nije ni na vidiku. Doktorskim disertacijama i posebnim monografijama objavljenim nakon 1995. pokrivene su mnoge velike rupe u poznavanju bosanskog srednjovjekovlja, naročito u pogledu odnosa Bosanske banovine/kraljevine sa okolnim zemljama i centrima moći, što su teme kojima se u prošlosti nije bilo preporučljivo baviti. Jako mnogo nedostaju udruženja koja bi okupila i usmjerila napore domaćih medievista. Iako je iluzorno očekivati realizaciju slične ideje na državnom ili entitetskom nivou, ipak je udruženje Stanak pokazalo koliki mogu biti benefiti od zajedničkog djelovanja. Nažalost, smrt profesora Dubravka Lovrenovića je zaustavila kako rad ovog udruženja, tako i niz drugih pozitivnih inicijativa čija je on lokomotiva bio. Kao najznačajniju nerealiziranu ideju navodim plan da se osnuje institut za proučavanje stećaka, koji bi nosio naziv po Šefiku Bešlagiću, što bi bio izuzetno značajan poticaj za dalje medievističke studije.
A sada o stranputicama. Od momenta kada je historijska nauka prestala da bude posmatrana kao poseban žanr književnosti, nažalost, bila je usko povezana sa vladajućim ideologijama i služila kao najpogodniji medij za promidžbu istih među širim pukom. Dosta je nesretnih primjera profesionalnih historičara, kako ih je Krleža jednom prilikom nazvao – udvorica, koji su postali podložni vlasti i svoje djelovanje usmjerili u promociju ne nauke, nego ideologije. Kako je Bosna i Hercegovina svojim položajem i historijskim procesima imala nesreću da uvijek bude područje intenzivnih dešavanja i “zanimljive” prošlosti, tako je zavidan broj ideologija upetljao svoje krake u medievistička istraživanja. Bez da idemo daleko u prošlost, u vremenu dejtonske Bosne i Hercegovine naročito su aktivne nacionalističke ideologije sve tri provenijencije, a iz sjene još postoji i djeluje čak i neki rudimentarni oblik panjugoslovenske ideologije.
Srpska nacionalistička ideologija Bosnu uporno posmatra kao dio imaginarnog koncepta “srpskih zemalja”, po kojem Bosna ima isključivo geografsku odrednicu, bez zasebnosti po pitanju etnije stanovništva, vjerske orijentacije ili državne svijesti. I dok je najekstremnije manifestacije ove ideologije prilično lako oboriti izvorima savremenim srednjovjekovnom vremenu, ipak su njeni suptilniji aspekti ušli u samu školu srpske historiografije i postali polazna osnova za sva kasnija istraživanja, uključujući i ona koja nemaju tendenciju ideologiziranja prošlosti. Bez iznenađenja, ova ideologija se otvoreno promovira i primjenjuje na području bh. entiteta Republika Srpska.
Prepoznatljive su dvije faze ovog procesa: dugo vremena se favorizirala srednjovjekovna prošlost Srbije, dok je Bosna i Hercegovina ostajala u dubokoj zavjetrini, što je vjerovatno nastavak trenda koji je postojao još za vrijeme SFRJ, naročito u školskom sistemu. Ukoliko se i pisalo o bosanskohercegovačkom prostoru, te su analize nosile u naslovu ne ime Bosne, čak i kao geografske odrednice, nego ime entiteta. Međutim, u novije vrijeme vidljiv je odmak od ovakve prakse ka favoriziranju bosanskog područja čak i pod tim imenom, ali neizostavno u plaštu srpstva i ekskluzivnoj pripadnosti srpskom svijetu. Više je primjera koji potvrđuju ovu kratku analizu – najnotorniji je svakako nezakonito iznošenje iz Bosne Čajničkog evanđelja, jedinog preostalog evanđelja u našoj zemlji, a da je provenijencije Crkve bosanske, koje je odneseno navodno na restauraciju u Beograd, pa vraćeno nakon što je pokrenut veliki pritisak preko medija i svjetskih kulturnih institucija.
Hrvatska nacionalistička ideologija prema bosanskom srednjovjekovlju u najnovije vrijeme nije na vrhuncu svojeg ispoljavanja, iako se nikako ne može reći da ne postoji. Osnovna odlika ove ideologije – posmatranje Bosne kao “nepokorenog dijela hrvatskog naroda”, odnosno onog koji je izbjegao dobrovoljni ili ne ulazak u državnu zajednicu sa Ugarskom kraljevinom, nema znatnijih nastavljača. Također, na nižim nivoima ova ideologija egzistira kroz netačne navode o kontinuiranoj katoličkoj dominaciji u bosanskom društvu. U nekim novijim publikacijama značajnih institucija, poput Matice hrvatske, Bosna se tretira ne kao susjedna srednjovjekovna država, nego kao dio hrvatskog srednjovjekovnog prostora, poput Istre, Slavonije, Dalmacije itd.
Najmlađa, no sigurno ne i najmanje aktivna u zloupotrebi medievistike je bošanjačka nacionalistička ideologija. Ona se rodila u ratnom haosu, što je donekle i očekivano, no, svakako se ne može opravdati njeno jačanje i širenje u postdejtonsko vrijeme, što se zapravo desilo. Nekoliko je osnovnih karakteristika prodora ove ideologije u bavljenje srednjovjekovnom historijom. Najrašireniji i najštetniji svakako je bogumilski mit, tj. potpuno pogrešno tumačenje i prenaglašavanje navodnog bogumilstva kao diferencirajućeg faktora u odnosu na susjedne katoličke i pravoslavne centre. Ne shvatajući da bogumili sa Bosnom nemaju ništa, te da se time bugarizira bosansko srednjovjekovlje, ovi ideolozi ustraju na takvom tumačenju vjerskog učenja Crkve bosanske, ali ga proširuju i na cijelo društvo. Ovaj se mit nastavlja u mit o masovnom prelasku na islam bosanskog “bogumilskog” stanovništva, čime je pravljen most i kontinuitet između sadašnjih Bošnjaka i srednjovjekovnog stanovništva.
Identitet žrtve
Iz svega navedenog proizlazi i još jedan jako štetan trend – njegovanje viktimološkog narativa, navodnog stalnog križarskog ratovanja protiv Bosne i slikanja strahovitih slika sa lomačama, inkvizicijom i sličnim pretjerivanjima, koji treba da stvore atmosferu vjekovnog progona, kako sa istoka, tako i sa zapada, te da istaknu identitet žrtve kao jedan od temeljnih identiteta savremenog bošnjačkog naroda.
Kako sam već naglasio, tango historije sa ideologijom nije karakterističan samo za naša područja, bez obzira što je kod nas i dalje jako popularna vrsta plesa. Međutim, ne bismo mi bili mi da se stane samo na ovom problemu. Pored svih nabrojanih ideologija, koje su mahom proistekle iz političkih sfera i interesa, u modernom bosanskohercegovačkom društvu pojavili su se i trendovi pseudohistorije, pa čak i šarlatanstva u bavljenju srednjim vijekom. U tom segmentu bližimo se Srbiji, u kojoj se pseudohistorija raširila i po brojnim naučnim institucijama, a da ujedno u zvaničnoj historiografiji, te produkciji znanstvenog djelovanja daleko zaostajemo za njima.
Bezumno promovisanje prevare sa navodnim piramidama u Visokom, po čemu smo u svijetu predmet sprdnje već dugo, nije direktno vezano za srednjovjekovnu historiju, međutim, jeste postavilo presedan da je sve moguće i da nema granica i svetinja koje se ne mogu preći, odnosno pogaziti. Takvo besramno prostituisanje sa znanošću moguće je samo u društvu koje ili namjerno ruši svoj ugled i obrazovanje, ili potpuno ne mari ni za jedno ni za drugo. Na medievistiku pseudohistorijski tokovi su se prelili u pogledu promovisanja navodnog gotskog porijekla bošnjačkog stanovništva, čime se želi prenaglasiti njegova starina, pa time i navodno historijsko prioritetno pravo u odnosu na druga dva naroda.
Neobrazovanost, neznanje, zaluđenost i prevelika količina angažiranih emocija u širim narodnim skupinama prema historiji, čak i bez obzira na nivo školovanja pojedinaca, oformili su masu na koju se lijepe ovakve deformacije čvrsto i dugotrajno. Razvoj medievistike u postdejtonskoj Bosni i njeno stanje u modernom bosanskohercegovačkom društvu pokazuju da su se nekada postojeći lanci, koji su ograničavali naučnike u njihovom bavljenju srednjovjekovnom historijom skinuli, međutim, istovremeno je podrška države ozbiljnim naučnim istraživanjima značajno oslabila, a njene zloupotrebe su postale raširenije i popularnije nego ikada.
