40 godina u službi pedagoškog i naučnog rada
Kerima Filan rođena je u Sarajevu 3. januara 1959. godine, gdje je stekla osnovno i srednje obrazovanje (Prva gimnazija, klasični smjer). Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu diplomirala je na Orijentalistici (arapski, turski i perzijski jezik) 1981. godine. Njen je afinitet prema nauci prepoznat u rodnom gradu, gdje je 1982. godine nastavila karijeru kao asistent na turkologiji na Odsjeku za orijentalistiku na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
Postdiplomske studije iz lingvistike okončala je 1990. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu. Doktoralnim studijama je pristupila u Ankari na Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, gdje je 1999. stekla zvanje doktora filoloških nauka. U Bosnu i Hercegovinu se vratila bogatija za nova saznanja i izoštrene opservacije turske filološke škole, koje su nesumnjivo imale vrlo veliki utjecaj na njeno dalje profesionalno sazrijevanje. Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu je birana u sva akademska zvanja, gdje i danas radi u zvanju redovnog univerzitetskog profesora.
Uspješna karijera
U toku četrdeset godina uspješne akademske karijere profesorica Filan je obogatila svoje iskustvo i sljedećim stručnim aktivnostima, i to kao: diplomatski prevodilac za Ministarstvo vanjskih poslova (1993-95), prevodilac i voditelj radioprograma (1995-1999) za Glas Turske na bosanskom jeziku u odjelu Vijesti za inostranstvo na Turskoj radio-televiziji, prevodilac za simultano prevođenje na konferencijama, sudski tumač za turski jezik (od 2000) te u brojnim drugim aktivnostima.
U pogledu akademskih aktivnosti, profesorica Filan pored angažmana na katedri matičnog Fakulteta, držala je nastavu iz turskog jezika i osmanske diplomatike (2001-2, 2006) na Filozofskom fakultetu (Odsjek za turski jezik i književnost) u Tuzli, te iz savremenog turskog jezika (2003-4, 2006-11) na Filozofskom fakultetu (Odsjek za turkologiju, hungarologiju i judaistiku) u Zagrebu. Učestvovala je u akademskom programu mobilnosti Erasmus plus na Filozofskom fakultetu u Zagrebu (2016) i Istanbulu na Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi (2018). S bogatim akademskim i organizacijskim iskustvom dala je svoj doprinos u organizaciji konferencija, radu redakcija naučnih časopisa, savjeta, upravnih odbora i drugih oblika društvene angažiranosti.
Profesorica Filan danas predaje savremeni turski jezik ex cathedra, historiju turskog jezika i osmanski jezik. U njenom poslu studenti su na prvom mjestu. Ona kao odgovoran profesor i pedagog izdvaja veliki dio vremena za kvalitetne pripreme predavanja i vježbi, kao i za druge vidove rada, kako grupno sa studentima tako i individualno: konsultacije i savjetovanje o literaturi, gradivu, temama za magistarske i doktorske radove. Naravno, tu je i predani rad u doktorskom vijeću za lingvistiku u cilju kvalitetnog osmišljavanja neometanog odvijanja doktoralnog studija, kao i rad na drugim administrativnim poslovima na odsjeku.
U radu sa studentima na trećem ciklusu pored silabusa, profesorica insistira na korišćenju dodatne literature, pokušavajući pripremiti studente za samostalno kreativno promišljanje, a ne samo ubiranje ‘gotovih informacija’. Saznanja do kojih dolazi kroz svoj naučnoistraživači rad, bilo na građi bilo na jezičkim istraživanjima, rado dijeli sa studentima. Kao iskusan profesor neprestano podstiče studente na usvajanje vještina s kojima će moći uspješno rješavati profesionalne probleme u budućnosti, i to tako da u radu sa studentima unosi novine, savremena naučna dostignuća i soft skills, danas bitne za rad akademskih institucija. Drugim riječima, u radu sa studentima nastoji da inicira, da ih usmjeri i ohrabri na putu pronalaska znanja i senzibiliteta koje oni trebaju prepoznati i razvijati. Profesorica Filan je primjer kreativnog načina rada sa studentima, čiji se akademski rad odlikuje dinamičnim zanimanjem za jezik i kulturu, stalnim radom na sebi i svom profesionalnom usavršavanju.
Dug je popis naučnih i stručnih članaka profesorice Filan. Njena su interesovanja široka, što je rezultiralo objavljivanjem radova iz lingvistike, leksikografije, leksikologije, antroponomastike te radovima iz oblasti kulturne historije Bosne i Hercegovine. U svome dosadašnjem radu kroz naučnoistraživačku aktivnost iskazala je iznimnu posvećenost i duboko razumijevanje jezikoslovnih finesa turskog jezika općenito, a posebno dijahronijskih finesa turskog jezika u Bosni u različitim stoljećima.
Radovi iz kulturne historije, za koje profesorica ima jezičke i naučne kompetencije, zasnivaju se na izvornoj građi, kao što su vakufname, dokumenti i rukopisi i stoga su pouzdana i utemeljena tumačenja faktografske građe kojima pomiče granice naših saznanja, kao što i u nekim slučajevima utemeljeno nadograđuje prethodno publikovane izvore i studije. Među njima treba istaći: “Forms of Greeting: Cases of English Travelers in Ottoman Bosnia” (Zemin, 2023); “Prosvjetni život u Sarajevu osmanskog doba: Dobrotvorno djelovanje građana u 18. i 19. stoljeću u korist mekteba” (Historijski pogledi 2022); “Saraybosna’nın Şehdî Osman Efendi Kütüphanesi” (Nüsha, 2021); “Gledišta o jeziku Visočanina Osmana Šuglija, pisca iz 17. stoljeća” (POF, 2015); “Turski jezik u Bosni u osmansko doba” (Anali GHB, 2014); “Religious Puritans in Sarajevo in the 18th Century” (OTAM, 2013); “Pjesma na turskom Mustafe-bega Atlagića o Ibrahim-begovoj odbrani livanjske tvrđave početkom 18. stoljeća” (POF, 2004); “Women Founders of Pious Endowments in Ottoman Bosnia.” (London-New York, 2007); “Rječnik Muhameda Hevaija Uskufija kao ‘kulturni tekst’” (Novi izraz, 2007) i brojne druge radove koji nude zanimljivo i pouzdano štivo za istraživače, kao i ostale čitatelje.
Rad na Bašeskijinom “Ljetopisu”
Ono što ćemo posebno istaknuti jeste njeno pomno izučavanje Bašeskijinih zapisa u njegovoj medžmui (zbirci), što je publikovala kroz tri monografije i dvadesetak radova i priloga, u kojima je kroz lingvističke i kulturološke opservacije i višestruke interpretativne obrasce dala nemjerljiv doprinos našoj naučnoj i kulturnoj javnosti. Bašeskija je bio osebujan Bošnjak, imam, hatib i pisar, koji je u 18. stoljeću bilježio hroniku svakodnevnice i života, ali i smrti u Sarajevu. Njegovu medžmuu je preveo rahmetli Mehmed Mujezinović, naslovivši je kao “Ljetopis”, dok ju je prof. Filan detaljno proučila, istražila i analizirala, što je rezultiralo izvanredno utemeljenim naučnim studijama.
Prva knjiga “XVIII. Yüzyıl Günlük Hayatına Dair Saraybosnalı Molla Mustafa’nın Mecmuası” (Sarajevo 2011) predstavlja kritičko izdanje s rječnikom i detaljnim tumačenjima i objašnjenjima, na način kako lingvisti objavljuju originalne rukopise (autografe), s ciljem da se nauci i savremenom čitaocu pruži tačan i vjeran ispis teksta izvornika u cjelini i pojedinostima njegove spisateljske strukture.
Druga studija “Sarajevo u Bašeskijino doba. Jezik kao stvarnost” (Sarajevo 2014) predstavlja autoricinu interpretaciju Bašeskijinih zapisa. Sve ono što je život nosio sa sobom i što je pisar zapisao, autorica je rekonstruirala u priče o ljudima: o onima koji su upravljali, ratu i ratnim prilikama, namjesnicima, kadijama, učenim ljudima, sufijama, nemuslimanskom stanovništvu, muškarcima i ženama, putovanjima, druženjima i razonodama, tegobnoj strani života, etničkim zajednicama u Sarajevu i nizu drugih tema života i smrti. Autorica je razotkrila raznovrsni sadržaj Bašeskijinih zapisa o događanjima, ličnostima i prisutnim sociokulturnim elementima utkanim u kontekst, kao i druge dragocjene podatke, koji se ne mogu naći tako lahko na drugim mjestima.
Interpretirajući zapise, autorica nam kroz cijelu svoju studiju pokazuje kako se jezik i misao nadopunjuju i podržavaju, jer je jezik neposredna stvarnost misli. Studioznim pristupom kognitivnoj dimenziji jezičkih iskaza Bašeskije, autorica je pomno secirala zapise izvlačeći iz njih raznolike faktografske priče kao smjele sinteze kako bi se dokučili ondašnja društvena klima i njeni sudionici. Opisujući i tumačeći sadržaj zapisa kao koncept mentalnog, te njegovo objektiviziranje kroz jezički izraz, autorica nam na objektivan, naučan način, iz vizure novijeg lingvističkog pristupa, pomaže u sklapanju mozaika “Sarajevo u Bašeskijino doba”.
Treća studija “O turskom jeziku u Bosni” (Sarajevo 2017) svjedoči o prisustvu turskog jezika kao lingua franca, jezik općeprihvaćenog posredovanja, u Bosni, koji je prema autorici bio jezik administrativnog diskursa i društvene elite. U svakodnevnom govoru koristio se bosanski (Boșnakca - kako zapisuje Bašeskija). No, polumilenijsko prisustvo turskog jezika je imalo veliki utjecaj na naš jezik, jer su se neizbježno leksički diskursi međusobno prožimali. Autorica se kroz dijahronijsku vizuru posvetila jezičkom istraživanju bosanskih autora koji su pisali na turskom i o turskom jeziku i njihovim lingvističkim konceptima.
Kroz tematski različite radove akribično je iščitavala jezička i metajezička razmatranja, od fonologije (i grafije), preko gramatike do semantike, stilistike i kognitivne lingvistike bosanskih autora Šuglija iz Visokog (17. st), Bašeskije iz Sarajeva (18. st), Mehmed-bega Kapetanovića iz Ljubuškog (19. st) kao i drugih. Svi su ti radovi nadahnuta istraživanja povezana s ljudima u vremenu, čime su kontekstualizirana višestruka sagledavanja analiziranog teksta.
Djelatnost univerzitetskih profesora često prevazilazi okvire njihovih ustanova, pa tako je i profesorica Filan kao stručnjak za svoje područje radila na prevodu i predstavljanju naučnih radova i članaka koji su značajni u svojoj oblasti. Među njima istaknućemo objavljene prevode radova u časopisima čuvenog autora Adnana Adıvara: “Dva turska nautičara iz XVI stoljeća”, “Školstvo u doba sultana Mehmeda Fatiha”, “Nauka u doba sultana Mehmeda Fatiha”, “Doprinos Bošnjaka Nasuha Matrakčija osmanskoj nauci”, te kao samostalnu knjigu Adıvara “Nauka kod osmanskih Turaka” (Zenica 2009). Ovdje treba istaći izvanredan prevod osam poglavlja u “Historiji Osmanske države i civilizacije I-II” (Orijentalni institut - IRCICA, Sarajevo 2004, 2008).
Kao prilježan i svestran prevodilac s iznijansiranim senzibilitetom za razne jezičke registre, profesorica Filan je posvetila vrijeme promociji savremene turske proze i poezije. Radila je na priređivanju i prevodu antologije savremene turske priče, u kojoj je predstavljeno devet autora, među njima kod nas najpoznatiji Orhan Pamuk s pričom “Gledati kroz prozor” (TDK “Šahinpašić”, Sarajevo 2005). Prevela je i druge priče koje su objavljene u izdavačkoj kući Connectum: Ferit Edgü, “To godišnje doba u Hakkâriju” (2005), Füruzan, “Pet priča” (2008), Cemil Kavukçu, “Teferič i druge priče” (2014).
Vrlo su zapaženi i njeni prevodi turskih klasika kao što su romani Reşata Nurija Güntekina, “Kad opada lišće” (Yaprak Dökümü), Connectum, 2011, Yaşara Kemala “Kad bi ubili zmiju” (Yılanı Öldürseler), Connectum, 2010, Safiye Erol “Džigerdelen - Tvrđava u srcu” (Ciğerdelen), u koautorstvu, Connectum, 2009, Orhana Pamuka “Muzej nevinosti”, u koautorstvu, Bybook, Sarajevo 2009. i “Vuković&Runjić”, Zagreb 2009.
Profesorica Filan je predstavila i savremenu tursku poeziju s prevodima odabranih turskih autora u “Antologiji savremene turske poezije”, Connectum, Sarajevo 2011. Kroz prevode je pojedinačno predstavila i brojne druge turske autore eseja, proze i poezije u književnim časopisima, kao što su: Tahsin Yücel, Nezihe Meriç, Aziz Nesin, Nazim Hikmet, Haldun Taner, Bekir Yıldız, Sevgi Soysal, Sait Faik Abasıyanık, Halide Nusret Zorlutuna, Ahmet Haşim, Ahmed Hamdi Tanpınar, Memduh Şevket Esendal, Muhtar Tevfikoğlu, Muzaffer Izgü, Erendiz Atasü, Necati Cumali i dr.
Tematski raznovrsno prevođenje i kontinuiran rad u profesionalnom usavršavanju i spoznavanju kulturološkog koda turske kulture, koja podrazumijeva senzibilitet za ekstratekstualne elemente, kao i znanje i iskustvo u iznalaženju prevodilačkih rješenja u tom smislu je usmjerilo profesoricu Filan na prevođenje tekstova sa osmanskog turskog jezika. To nije živi jezik i zbog svog neprestanog preoblikovanja, osmanski turski je ‘živa kulturna arheologija’ i izazov je za sve one koji ga čitaju, istražuju i analiziraju tekstove napisane na njemu.
Harizmatična ličnost
U tom smislu je, pored Bašeskijinog “Ljetopisa” i brojnih drugih dokumenata i vakufnama, rad na memoarima Dževdet-paše rezultirao knjigom “Bosna i Hercegovina u spisima Ahmeda Dževdet-paše” (Connectum, 2017), koja predstavlja odlično obavljen istraživački i prevodilački projekt. U Uvodu knjige predstavljen je Ahmed Dževdet-paša (u. 1895, Istanbul), jedan od četvorice tanzimatskih reformatora. Istaknut kao harizmatična ličnost, erudita i intelektualac, autor historije i drugih djela te kao angažirani političar tanzimata, bio je zagovornik promjena, više oprezan prema njima, ali im se neminovno prilagođavao kad su već tu. Prevod dijelova njegovih memoara koji se odnose na Bosnu, gdje je on kao vladin čovjek sređivao prilike 1863. godine, odličan su izvor za historiografiju i vrijedni pažnje za istraživače kulturne historije 19. stoljeća.
Doprinos profesorice Kerime Filan u oblasti turkologije i kulturne historije je velik i značajan. Ona je kao zreo, formiran i kompetentan naučnik afirmirala turkologiju u Bosni i Hercegovini, u regionu, pa i u svijetu tematizirajući univerzalne aspekte nauke. Ona pripada naučnicima s odgovornim ponašanjem i dokaz je uspješnog modela univerzitetskog profesora i naučnika čiji rad i uvjerenja počivaju na sinergiji spiritualnosti nauke i povjerenja u naučnike. Naime, danas u svijetu u multidisciplinarnim istraživanjima postoji konsenzus oko postojanja koncepta spiritualnosti u nauci koji potvrđuju da nauka i naučni rad imaju dublji smisao i da su oni koji njeguju naučnu spiritualnost odgovorniji i moralniji od onih koji ne njeguju tu dimenziju.
U svjetlu tih istraživanja, mi bismo potvrdili da turkologija za profesoricu Filan nije bila samo akademska disciplina već i ethos zajednice koja nije samo teorijska inspiracija već i način njenog života i odnosa prema stvarima i ljudima. To znači da je njen kategorički imperativ da se čovjek treba iskazati u bogatstvu ljudske autentičnosti, kao podloge za izgradnju integriteta ličnosti.
